Η Μεγάλη Ιδέα είναι πεποίθηση λαϊκή, συνυφασμένη με την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης, και δημιουργείται εκείνα τα χρόνια, αμέσως μετά την πτώση. Τα ανακλήματα και οι θρήνοι για τη δυστυχισμένη Πόλη, που σε κάθε γωνία του Βυζαντίου συνθέτουν οι υπόδουλοι, στέκονται στην ελπίδα, στη βεβαιότητα θα πω, που εκφράζει το γνωστό και χιλιοειπωμένο «Δέσποινα μην κλαις, και μη πολυδακρύζεις, πάλι με χρόνια με καιρούς πάλι δικά μας θα ‘ναι».
Η Μικρασία υπήρξε από αρχαιοτάτων χρόνων σταυροδρόμι μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, μάλιστα γνώρισε την επιρροή διαφορετικών τρόπων διαβίωσης και πολιτισμού. Κατά την περίοδο των κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων, λίγο πριν και μετά την κατάκτησή της από τον Μέγα Αλέξανδρο, η Μικρά Ασία γνωρίζει πολιτιστική και πνευματική άνθηση. Χτίζονται βουλευτήρια, γυμνάσια, στάδια, υδραγωγεία και βιβλιοθήκες ενώ μεγάλοι φιλόσοφοι όπως ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Αναξιμένης, ο Αναξαγόρας, ο Ηρόδοτος και ο Ηράκλειτος συμβάλουν σημαντικά στη πνευματική της αφύπνιση με το αξιοσέβαστο έργο τους.
Η Ρωμαϊκή κατάκτηση της Μικρασίας θα φέρει το τέλος των ελληνιστικών βασιλείων, που θα υποταχθούν με ή χωρίς αντίσταση στις ρωμαϊκές λεγεώνες. Η έλευση της ρωμαϊκής κυριαρχίας εγκαινιάζει το τέλος της πολιτικής ελευθερίας με τις πόλεις να εξαρτώνται από την εύνοια του εκάστοτε αυτοκράτορα βάση στη πίστη και την αφοσίωσή τους που δείχνουν στο πρόσωπό του. Ξεχωρίζουν η Σμύρνη που το 195 π.Χ ανεγείρει ναό εις τη θεότητα Ρώμη, η Έφεσος με την αφιέρωση ναού στο Ρωμαίο Ανθύπατον Σερβίλιον Ισαυρικόν (46 – 44 π.Χ) και η Πέργαμος με τη θέσπιση αγώνων προς τιμήν του αυτοκράτορα. Σημαντική δε στην ανάπτυξη του πνεύματος είναι η εμφάνιση γραμματικών, ρητόρων και φιλοσόφων ενώ η χρήση της ελληνικής γλώσσας είναι δείγμα υψηλού πολιτιστικού επιπέδου. Ωστόσο, η εμφάνιση και επικράτηση του χριστιανισμού αλλά και η δημιουργία της χριστιανικής αυτοκρατορίας θα αλλάξει τα δεδομένα.
Η Βυζαντινή εποχή θα σηματοδοτήσει την ιστορία του μικρασιάτικου ελληνισμού. Χάρη στους Μικρασιάτες, η Κωνσταντινούπολη οφείλει όχι μόνο την ελληνοφωνία και τον χριστιανισμό της αλλά και την προστασία της από τους εξ Ανατολών εχθρούς της. Ο πληθυσμός της προέρχεται κυρίως από τις μικρασιάτικες πόλεις, υπάρχει οικοδομική άνθηση και το Πέραν αναδεικνύεται γρήγορα σε διεθνή σταθμό εμπορίου. Μπορεί να υπήρχε οικονομική και πνευματική ανάπτυξη, όμως η Αυτοκρατορία αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα τόσο στο εσωτερικό της όσο στο εξωτερικό της. Σε εσωτερικό επίπεδο, υπήρχαν αναταράξεις με τους Γότθους, οι οποίοι κατείχαν εξέχουσες θέσεις στην ηγεσία. Σε εξωτερικό επίπεδο, έπρεπε να αντιμετωπίσει τη περσική απειλή (μέσα 7ου αι.), τη πρόοδο των Αράβων (7ος – 11ος αι.), την εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στη Μικρασία (τέλη 11ου αι.) και τη τελική της πτώση από τις τουρκομανικές φυλές (13ος – 15ος αι.) με όλο το βάρος αυτών των επιδρομών να το δέχεται γενναία η Μικρασία που θα έχει ως αποτέλεσμα τον αναγκαστικό εκτουρκισμό της, την αλλοίωση και τον αφανισμό του ελληνικού χαρακτήρα της.
Ωστόσο, οι προσπάθειες των Τούρκων με τον υποχρεωτικό εκτουρκισμό και εξισλαμισμό δεν είχαν το αναμενόμενο αποτέλεσμα. Μπορεί ο μικρασιάτικος πληθυσμός να ασπάστηκε τον ισλαμισμό, όμως διατηρούσε κρυφά τα χριστιανικά του ονόματα και ήθη. Η επιθυμία για ελευθερία φούντωνε στις ψυχές των Μικρασιατών αλλά εκδηλώθηκε φανερά με την εξέγερση των Ελλήνων στο Μοριά το 1821. Πολλοί Μικρασιάτες πολέμησαν στο πλευρό των αγωνιστών ενώ άλλοι συνείσφεραν οικονομικά για το σκοπό, παρόλο που πλήρωσαν το βαρύ τίμημα της Επανάστασης με αίμα οι χριστιανοί της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης ενώ πολλοί αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στη Θεσσαλονίκη, προετοιμάζοντάς την για το μελλοντικό ρόλο της προσφυγομάνας στη μεγάλη τραγωδία του 1922 και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας.
Η σπουδαία Βυζαντινολόγος και Ιστορικός, Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ, με αφορμή τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη Μικρασιάτικη Καταστροφή, γράφει ένα ιστορικό βιβλίο που υμνεί το μεγαλείο της Μικράς Ασίας, ένα βιβλίο που «γράφτηκε σχεδόν «εκ του ταμείου»», όπως γράφει χαρακτηρίστηκα στον πρόλογο της παρούσας έκδοσης. Σκοπός της κα. Γλύκατζη – Αρβελέρ είναι να εξηγήσει στον αναγνώστη τα ουσιώδη για τη Μικρά Ασία, ποιοι ήταν οι Μικρασιάτες και τι έδωσαν για το μεγαλείο της Ελλάδας. Μέσα από τις σελίδες του, ο αναγνώστης θα μάθει πληροφορίες για τη Κλασσική και Ελληνιστική περίοδο, τη Ρωμαιοκρατία και τη Βυζαντινή εποχή. Σημαντική θέση έχουν η Εκκλησία και η Μικρασιάτικη Κοινωνία, η Παιδεία και ο Πνευματικός βίος. Αναδεικνύεται το Βασίλειο του Πόντου και η συμβολή του στην εδραίωση του χριστιανισμού και στη διαφύλαξη του ελληνικού στοιχείου. Το φωτογραφικό υλικό και οι χάρτες που πλαισιώνουν την έκδοση βοηθoύν τον αναγνώστη να κατανοήσει τη σπουδαιότητα της Μικράς Ασίας τόσο σε πολιτισμικό όσο και σε στρατηγικό επίπεδο. Επιπλέον, η κα. Γλύκατζη – Αρβελέρ τονίζει την αναγκαιότητα για τη δημιουργία ενός κέντρου πολιτιστικής αναφοράς των Μικρασιατών, που θα έχει ως στόχο τη διάσωση και διάδοση του μικρασιάτικου πολιτισμού και το οποίο θα αποτελεί φόρο τιμής για αυτούς που χάθηκαν άδικα και δεν πρόλαβαν να αντικρίσουν τη μητέρα Ελλάδα. Κλείνοντας, το βιβλίο «Μικρασιά, Καρδιά του Ελληνισμού» δεν είναι ένα απλό βιβλίο ιστορίας αλλά ένα βιβλίο που υμνεί τις αλησμόνητες πατρίδες. Ένα βιβλίο που πρέπει να το διαβάσουν όλοι οι Έλληνες.
Το βιβλίο της Βυζαντινολόγου και Ιστορικού Ελένης Γλύκατζη – Αρβελέρ «Μικρασία, Καρδιά του Ελληνισμού» κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Gutenberg.