Το Πελοποννησιακό Πρακτορείο Ειδήσεων είχε τη χαρά να συνομιλήσει με τη Costanza Casati, συγγραφέα του μυθιστορήματος “Κλυταιμνήστρα”, που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Μίνωας. Στη συνέντευξη, η συγγραφέας μας μίλησε για την έμπνευσή της πίσω από την ιστορία της θρυλικής βασίλισσας των Μυκηνών, την προσέγγισή της στην αναβίωση αυτού του μυθολογικού προσώπου και τα συναισθήματα που συνόδευσαν τη δημιουργία του βιβλίου της.
Ακολουθεί η συνέντευξη
Τον Μάιο του 2024 κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα Ελληνικά από τις Εκδόσεις Μίνωας, το μυθιστόρημά σας «Κλυταιμνήστρα». Θα μπορούσατε να μας δώσετε μια σύντομη εισαγωγή για το τι πρόκειται να διαβάσουμε σε αυτό;
Η «Κλυταιμνήστρα» είναι η ιστορία ενός από τους πιο διαβόητους χαρακτήρες της ελληνικής μυθολογίας: γνωστή ως αδελφή της Ελένης της Τροίας και ως δολοφόνος του συζύγου της όταν επέστρεψε από τον Τρωικό Πόλεμο, η Κλυταιμνήστρα μισήθηκε και διασύρθηκε για αιώνες, αποτελώντας το αρχέτυπο της «κακής συζύγου». Αλλά παρά τα όσα έχουν μείνει στη μνήμη της, αυτή η γυναίκα ήταν μια εξαιρετική προσωπικότητα: Σπαρτιάτισσα μαχήτρια, αγαπημένη κόρη, προστατευτική αδελφή, άγρια μητέρα, βασίλισσα των Μυκηνών. Το μυθιστόρημά μου παρακολουθεί τη ζωή της από την εποχή που ήταν πριγκίπισσα της Σπάρτης μέχρι την άνοδό της στην εξουσία στην πλούσια πόλη των Μυκηνών. Είναι μια ιστορία για την αγάπη και την απώλεια, την εκδίκηση, την αδελφότητα και τα όρια που φτάνουμε για να προστατεύσουμε αυτούς που αγαπάμε.
Τι σας ενέπνευσε να γράψετε για την Κλυταιμνήστρα; Γιατί επιλέξατε αυτό το μυθολογικό πρόσωπο;
Στα αρχαία κείμενα, η Κλυταιμνήστρα παρουσιάζεται ως ένας πραγματικά αξιοθαύμαστος χαρακτήρας: τη φοβούνται και τη σέβονται για τη δύναμη που κατέχει και, κυρίως, δεν αφήνει τους άνδρες γύρω της να την υποτιμούν. Παρά τα όσα λέει γι’ αυτήν ο Αγαμέμνονας: «Aτιμάζει το γυναικείο φύλο» (Οδύσσεια), η Κλυταιμνήστρα είναι ένας απίστευτα σύγχρονος χαρακτήρας: μια ισχυρή γυναίκα που αρνείται να γνωρίζει τη θέση της και, εξαιτίας αυτού, τη μισούν και τη διασύρουν. Μόλις μάθεις την ιστορία της, ολόκληρη την ιστορία της, δεν μπορείς να μην την ερωτευτείς.
Ήθελα επίσης να εξερευνήσω όλους τους μύθους που την περιβάλλουν από τη δική της οπτική γωνία. Η Κλυταιμνήστρα συνδέεται με μερικούς από τους πιο συναρπαστικούς χαρακτήρες του μύθου: είναι αδελφή της Ελένης, ξαδέλφη της Πηνελόπης, ερωμένη του Αίγισθου, κόρη της Λήδας. Ήθελα να πλέξω αυτές τις ιστορίες σε ένα μωσαϊκό που θα έδινε μια ματιά στην καρδιά της Κλυταιμνήστρας και των ανθρώπων που αγαπούσε και μισούσε.
Πώς προσεγγίσατε την ψυχολογία της Κλυταιμνήστρας ως χαρακτήρα; Ποιες ήταν οι βασικές αρετές και ελαττώματα που θέλατε να αναδείξετε;
Αγαπώ την Κλυταιμνήστρα από τότε που μελέτησα για πρώτη φορά την ιστορία της στην τριλογία «Ορέστεια» του Αισχύλου, όταν φοιτούσα σε ένα Liceo Classico στην Ιταλία, ένα σχολείο όπου τα κλασικά μαθήματα είναι υποχρεωτικά. Υπάρχουν τόσες πολλές φράσεις από τα αρχαία κείμενα που με βοήθησαν να καταλάβω τι είδους χαρακτήρας ήταν η Κλυταιμνήστρα. Στην «Ορέστεια», ο χορός των γερόντων των Μυκηνών την αποκαλεί «γεμάτη αυτοκυριαρχία», «τη μοναχική μας υπερασπίστρια, τη μοναχική βασίλισσα». Οι γέροντες λένε ότι σέβονται τη δύναμή της, χρησιμοποιώντας την αρχαία ελληνική λέξη «κράτος», η οποία σημαίνει «πολιτική δύναμη» και συνήθως δεν συνδέεται με γυναίκα. Σε αυτά τα έργα είναι αποφασιστική, ανυποχώρητη, πονηρή και παθιασμένη. Υπάρχουν τόσες πολλές περιπτώσεις όπου παίζει με τις λέξεις για να ξεγελάσει τον σύζυγό της καθώς επιστρέφει από τον πόλεμο: «Ψάξε, βασιλιά μου, και μάθε επιτέλους ποιοι έμειναν στο σπίτι και κράτησαν την πίστη τους και ποιοι πρόδωσαν την πόλη». Άλλες αφηγήσεις δείχνουν διαφορετικές πλευρές της: στην «Ορέστεια» είναι μια διψασμένη για εξουσία ηγεμόνας, στην «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» είναι πρωτίστως μια στοργική μητέρα. Για να αποτυπώσω πραγματικά τον χαρακτήρα της, συνέδεσα διαφορετικές αφηγήσεις γι’ αυτήν, ενώ παράλληλα έψαξα την προϊστορία της όσο περισσότερο μπορούσα.
Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση στη συγγραφή αυτής της ιστορίας από πλευράς αφήγησης; Πώς ισορροπήσατε μεταξύ του μύθου και της σύγχρονης αφήγησης;
Ήθελα να γράψω ένα μυθιστόρημα που να είναι πιστό στις πηγές, αλλά και φρέσκο και διασκεδαστικό, ακόμη και για τους αναγνώστες που είναι ήδη εξοικειωμένοι με τους ελληνικούς μύθους. Για να το πετύχω αυτό, επέστρεψα στις αρχαίες πηγές και επικεντρώθηκα σε αποσπάσματα και στιγμές που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστές και τις έπλεξα στην αφήγηση. Ο πρώτος γάμος της Κλυταιμνήστρας με τον Τάνταλο είναι ένα τέτοιο παράδειγμα: προέρχεται από έναν μόνο στίχο στο έργο «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», όταν η Κλυταιμνήστρα λέει στον Αγαμέμνονα: «Ήμουν ήδη παντρεμένη όταν με πήρες για σένα». Παρομοίως, ο χαρακτήρας της Τιμάνδρας, της μικρότερης αδελφής της Κλυταιμνήστρας, προέρχεται από αποσπάσματα του Στησιχόρου και του Ησίοδου, οι οποίοι μας λένε ότι η Τιμάνδρα ήταν άπιστη στον σύζυγό της, όπως και οι αδελφές της. Αυτά τα αποσπάσματα έγιναν απαραίτητα για να χτίσω ιστορίες γύρω από τους κύριους, γνωστούς μύθους, παραμένοντας παράλληλα πιστή στα αρχαία κείμενα.
Η Κλυταιμνήστρα απεικονίζεται συχνά ως εκδικητική φιγούρα στη μυθολογία. Πώς επιδιώξατε να την εξανθρωπίσετε στην αφήγησή σας, διατηρώντας παράλληλα την ουσία των μυθολογικών της καταβολών;
Οι σύγχρονες ερμηνείες της Κλυταιμνήστρας τείνουν να την παρουσιάζουν με αρνητικό τρόπο: ως μια λάγνα δολοφόνο που δεν ξέρει τη θέση της. Όταν έγραφα το μυθιστόρημά μου, με ενδιέφερε πολύ η αντίθεση μεταξύ του πώς αντιλαμβάνεται η ίδια τον εαυτό της και του πώς τη βλέπουν οι άλλοι. Υπάρχει ένα απόσπασμα προς το τέλος του βιβλίου που λέει: «Ο Ηρακλής, ο Περσέας, ο Ιάσονας, ο Θησέας… τραγουδούν γι’ αυτούς και οι σκληρές τους πράξεις μετατρέπονται σε φως. Όσο για τις βασίλισσες, είτε τις μισούν είτε τις ξεχνούν. Εκείνη ήδη ξέρει ποια επιλογή της ταιριάζει περισσότερο. Ας τη μισούν για πάντα.» Σε όλη τη διάρκεια του μυθιστορήματος, η Κλυταιμνήστρα γνωρίζει ότι οι πράξεις της δεν θεωρούνται ηρωικές, γιατί είναι γυναίκα, αλλά δεν την ενδιαφέρει. Αυτό είναι κάτι που εμφανίζεται ακόμα και στα αρχαία κείμενα. Δύο από τα αγαπημένα μου αποσπάσματα για την Κλυταιμνήστρα προέρχονται από την Οδύσσεια του Ομήρου και τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου. Στην Οδύσσεια, ο Αγαμέμνονας λέει: «Τίποτα δεν είναι πιο θανατηφόρο, πιο κτηνώδες από μια γυναίκα που βάζει στο μυαλό της τέτοιες πράξεις –– τι φρικτό πράγμα σχεδίασε, σφάζοντας τον νόμιμο σύζυγό της!», ενώ στον Αγαμέμνονα η Κλυταιμνήστρα δηλώνει: «Ζυμωνόταν μέσα μου αυτή η δίκη, αυτή η αρχαία βεντέτα, χρόνο με τον χρόνο. Τελικά, ήρθε η ώρα μου. Εδώ στέκομαι, εδώ χτύπησα, και εδώ το έργο μου ολοκληρώθηκε.» Μιλούν για τις πράξεις της με αντίθετους τρόπους: εκείνος τη θεωρεί «κτηνώδη», ενώ εκείνη θεωρεί τον εαυτό της ηρωικό.
Υπήρξαν δευτερεύοντες χαρακτήρες που σας εξέπληξαν κατά τη διάρκεια της συγγραφής, αποκτώντας ίσως μεγαλύτερη σημασία ή πολυπλοκότητα από ό,τι αρχικά σχεδιάζατε;
Η Ελένη είναι ένας βασικός χαρακτήρας στο μυθιστόρημά μου. Από το πρώτο κιόλας προσχέδιο, ήξερα ότι δεν μπορούσα να αφηγηθώ την ιστορία της Κλυταιμνήστρας χωρίς να αφηγηθώ και την ιστορία της Ελένης. Όπως και η Κλυταιμνήστρα, έτσι και η Ελένη έχει υποφέρει από την ιστορία, καθώς συχνά παρουσιάζεται απλώς ως η όμορφη «γυναίκα που έβαλε μπρος χίλιαδες πλοία». Εγώ, όμως, ενδιαφερόμουν για μια διαφορετική εκδοχή της Ελένης, αυτήν που μπορούμε να διακρίνουμε σε πηγές όπως η Ελένη του Ευριπίδη. Σε μια σκηνή της τραγωδίας, η Ελένη λέει ότι όλη της τη ζωή οι άνθρωποι την αποκαλούσαν «τέρας» — μια λέξη που στα αρχαία ελληνικά σημαίνει «σημάδι και θαύμα» αλλά και «τέρας και ανωμαλία». Αυτή ήταν η Ελένη της οποίας την ιστορία ήθελα να αφηγηθώ: τις δυσκολίες της να μεγαλώσει στη Σπάρτη — όπου η ομορφιά δεν είχε σημασία, αλλά η δύναμη — ως νόθο παιδί του βασιλιά. Σύμφωνα με το μύθο, ο Δίας γονιμοποίησε τη Λήδα με τη μορφή κύκνου, και η Ελένη ήταν απόγονος του θεού. Παρομοίως, ο χαρακτήρας της Τιμάνδρας απέκτησε σταδιακά μεγαλύτερη σημασία όσο έγραφα το μυθιστόρημα: ήθελα να εξερευνήσω την πολυπλοκότητα της αδελφικής σχέσης, τον τρόπο με τον οποίο αυτές οι γυναίκες συνδέονται μεταξύ τους και πώς, με τα χρόνια, η καθεμιά τους μαθαίνει να ασκεί εξουσία με διαφορετικό τρόπο.
Η Κλυταιμνήστρα βιώνει τεράστια θλίψη και απώλεια. Πώς προσεγγίσατε τη συγγραφή αυτών των έντονων συναισθηματικών σκηνών και πώς επηρέασαν τη συνολική σας οπτική για το βιβλίο;
Η συναισθηματική διάσταση μιας ιστορίας είναι για μένα το πιο σημαντικό στοιχείο: είναι αυτό που με τραβάει σε μια ιστορία εξαρχής, αυτό που μου επιτρέπει να κατανοήσω έναν χαρακτήρα, αυτό που κινεί την αφήγηση προς τα εμπρός. Υπάρχουν πολλές συναισθηματικά φορτισμένες σκηνές στο μυθιστόρημα, αλλά πιθανότατα οι δύο πιο σπαρακτικές είναι η δολοφονία του πρώτου συζύγου και του παιδιού της Κλυταιμνήστρας και η θυσία της Ιφιγένειας. Προσέγγισα αυτές τις δύο αφηγηματικές ακολουθίες με διαφορετικούς τρόπους. Για τη δολοφονία του Ταντάλου και του μωρού χρησιμοποίησα την τεχνική της διακοπτόμενης εστίασης (intercutting POV), αφηγούμενη τη σκηνή αρχικά από την οπτική γωνία της Κλυταιμνήστρας και στη συνέχεια μεταβαίνοντας στις οπτικές γωνίες των άλλων: της Τιμάνδρας, μετά του Ταντάλου, της Λήδας και, τέλος, της Ελένης. Ο λόγος πίσω από αυτό είναι ότι σκεφτόμουν την αδυναμία να αποδώσω το αβάσταχτο πένθος της Κλυταιμνήστρας τη στιγμή εκείνων των φόνων. Για τη θυσία της Ιφιγένειας, άντλησα έμπνευση από τον μονόλογο του χορού στην τραγωδία Αγαμέμνων, όπου περιγράφουν τη σκηνή με φρικιαστική και σπαρακτική λεπτομέρεια: «τα χέρια του πατέρα βάφονται, το αίμα του κοριτσιού κυλά στο βωμό», «Πατέρα! Πατέρα! Προσευχήθηκε στους ανέμους», ενώ ο Αγαμέμνονας δίνει την εντολή: «Σηκώστε την πάνω στον βωμό, σαν αρνί, λιποθυμά, σηκώστε την, φιμώστε την δυνατά, μην καταραστεί το σπίτι».
Ποια είναι η εντύπωσή σας για την υποδοχή του έργου σας από το ελληνικό κοινό; Έχετε λάβει κάποιο σχόλιο από Έλληνες αναγνώστες που να σας έκανε εντύπωση, είτε θετικό είτε αρνητικό;
Πρώτα απ’ όλα, λατρεύω την ελληνική έκδοση – τόσο ογκώδης και χρυσαφένια, με όμορφες, ανάλαφρες σελίδες – και μου αρέσει να τη βλέπω στα χέρια των Ελλήνων αναγνωστών. Υπάρχουν τόσες πολλές φανταστικές κριτικές, όπου με έκαναν tag στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πρόσφατα. Θα αναφέρω μόνο τις @curlsinbooks, @athinareads και @eugenianifora, των οποίων οι ειλικρινείς κριτικές μου έμειναν αξέχαστες. Μια συγκεκριμένα έγραφε ότι «οι σελίδες κυλούσαν σαν νερό και διψούσα για περισσότερο» – όμορφα λόγια που δεν θα ξεχάσω ποτέ.
Ποιο είναι το μήνυμα που θα θέλατε να στείλετε στους Έλληνες αναγνώστες;
Είμαι τόσο χαρούμενη και αισθάνομαι μεγάλη τιμή που η Κλυταιμνήστρα βρήκε επιτέλους τον δρόμο της πίσω στο σπίτι. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στους Έλληνες αναγνώστες που την υποδέχτηκαν με ανοιχτές αγκάλες και που διαδίδουν την αγάπη.
Σας ευχαριστώ πολύ για αυτή τη συνέντευξη. Κλείνοντας, θα ήθελα να σας ρωτήσω το εξής: υπάρχουν σχέδια ή συζητήσεις για τη μετάφραση του νέου σας μυθιστορήματος «Babylonia» στα ελληνικά;
Όχι ακόμα, αλλά ελπίζω ότι θα υπάρξουν σύντομα!